3
Tungkung Langit was an industrious, loving, and kind
god whose chief concern was how to impose order over the
whole confused set-up of things. He assumed responsibility for the regular cosmic
movement. On the other hand, Alunsina was a lazy, jealous, and selfish goddess whose
only work was to sit by the window of their heavenly home, and amuse herself with her
pointless thoughts. Sometimes, she would go down from the house, sit down by a pool
near their doorstep and comb her long, jet-black hair all day long.

4
One day Tungkung Langit told his wife that he would be away from home for
sometime to put an end to the chaotic disturbances in the flow of time and in the
position of things. The jealous Alunsina, however, sent the sea breeze to spy on
Tungkung Langit. This made the latter very angry upon knowing about it.

5
Immediately after his return from the trip, he called this act to her attention
saying that it was ungodly of her to be jealous, there being no other creature living in the
world except the two of them. This reproach was resented by Alunsina, and a quarrel
between them followed.
6
Tungkung Langit lost his temper. In this rage, he divested his wife of powers and
drove her away. No one knew where Alunsina went; she merely disappeared.
7
Several days after Alunsina left, however, Tungkung Langit felt very lonely. He
realized what he had done. Somehow, it was too late even to be sorry about the whole
matter. The whole place once vibrant with Alunsina‘s sweet voice, suddenly became
cold and desolate. In the morning, when he woke up he would find himself alone and in
the afternoon when he came home, he would feel the same loneliness creeping deep in
his heart because there was no one to meet him at the doorstep or soothe the aching
muscles of his arms.

8
For months, Tungkung Langit lived in utter desolation. He could not find
Alunsina, try hard as he would. And so, in his desperation, he decided to do something
in order to forget his sorrows. For months and months he thought. His mind seemed
pointless, his heart, weary, and sick. But he must have to do something about his
loneliness.
9
One day, while he was sailing across the regions of the clouds, a thought came
to him. He would make a big basin of water below the sky so that he can see the image
of his wife, if she were just somewhere in the regions above. And lo! The sea appeared.
However, Alunsina was never seen.
10
After a long time, the somber sight of the lonely sea irritated Tungkung Langit.
So he came down to the Middleworld and created the land; then he planted this with
grasses, trees, and flowers. He took his wife‘s treasured jewels and scattered them in
the sky, hoping that when Alunsina would see them she might be induced to return
home. The goddess‘ necklace became the stars, her comb the moon, and her crown the
sun. However, despite all these Alunsina did not come back.
11
And up to this time, the folks in Panay say that Tungkung Langit is alone in his
palace in the skies. Sometimes, he would cry out of his pent-up emotions and his tears
would fall down upon the earth. The people say that rain is Tungkung Langit‘s tears and
that is why in some localities in the island of Panay, the first rain in May is received with
much rejoicing and sacrifice. Incidentally, when it thunders hard, the old folks also say
that it is Tungkung Langit sobbing, calling for his beloved Alunsina to come back –
entreating her so hard that his voice thunders across the fields and countryside.

Barom-Mai asked his advisers to help him win his bride’s love, and Matigam (the wisest of advisers) told him about Impit Purok, a hermit who lived in a cave in Mt. Apo.

They went to the hermit and he asked for three things: the egg of the black tabon bird, twelve ladles of fresh milk from a white carabao without blemish, and the nectar from the flower of the tree-of-make-believe.
The egg will be used to soften the bride’s heart; the milk, to make her kind; and, the nectar, to make her see Barom-Mai as a young and handsome king.

The king finds the egg through the help of Pawikan, the king of the sea turtles. He luckily gets milk from a white carabao the following breakfast, thanks to his cook. Hangin-Bai, the nymph of the air, leads him to her sister, the wood nymph who had the magic flower in her hair.
Barom-Mai gives the three things to Impit Purok, who asked him to prepare a big feast after Barom-Mai wins his queen back, and to invite Impit Purok as the king’s guest of honor.

Impit Purok mixes the three ingredients and instructs Barom-Mai to plant the mixture in the royal garden. The morning after it was planted, a tree grew. It had a sweet smell and tasted good. When Madayaw-Bayho was given the fruit, she fell in love with Barom-Mai.

The king throws a big feast but forgets to invite Impit Purok. In retaliation, Impit casts a curse upon the fruit: The sweet smell was replaced with a foul odor while the smooth skin of the fruit was covered with thorns, which is how the durian smells and looks today.

Alunsina and Paubari escaped harm through the assistance of Suklang Malayon, the goddess and guardian of happy homes and sister of Alunsina, who learned of the evil plot and warned the two so they were able to seek refuge on higher ground.

After the flood waters subsided, Paubari and Alunsina returned to the plains secretly. They settled near the mouth of the Halawod river.

Several months later Alunsina became pregnant and told Paubari to prepare the siklot, things necessary for childbirth. She delivered a set of triplets and summoned the high priest Bungot-Banwa to perform the rites of the gods of Mount Madya-as (the mountain abode of the gods) to ensure the good health of the children. The high priest promptly made an altar and burned some alanghiran fronds and a pinch of kamangyan. When the ceremony was over he opened the windows of the north side of the room and a cold northernly wind came in and suddenly the three infants were transformed into strong, handsome young men.

Labaw Donggon, the eldest of the three, asked his mother to prepare his magic cape, hat, belt and kampilan (sword) for he heard of a place called Handug where a beautiful maiden named Angoy Ginbitinan lived.

The journey took several days. He walked across plains and valleys, climbed up mountains until he reached the mouth of the Halawod river.

When he finally met the maiden’s father and asked for her hand in marriage, the father asked him to fight the monster Manalintad as part of his dowry. He went off to confront the monster and with the help of his magic belt Labaw Donggon killed the monster and to prove his feat he brought to Angoy Ginbitinan’s father the monster’s tail.

After the wedding, Labaw Donggon proceeded home with his new bride. Along the way they met a group of young men who told him that they were on their way to Tarambang Burok to win the hand of Abyang Durunuun, sister of Sumpoy, the lord of the underworld and whose beauty was legendary.

Labaw Donggon and his bride continued on their journey home. The moment they arrived home Labaw Donggon told his mother to take care of his wife because he is taking another quest, this time he was going to Tarambang Burok.

Before he can get to the place he has to pass a ridge guarded by a giant named Sikay Padalogdog who has a hundred arms. The giant would not allow Labaw Donggon to go through without a fight.

However, Sikay Padalogdog was no match to Labaw Donggon’s prowess and skill in fighting so he gave up and allowed him to continue.
Labaw Donggon won the hand of Abyang Durunuun and also took her home. Before long he went on another journey, this time it is to Gadlum to ask for the hand of Malitong Yawa Sinagmaling Diwata who is the young bride of Saragnayan, the lord of darkness.

This trip required him to use his biday nga inagta (black boat) on which he sailed across the seas for many months, went across the region of the clouds, and passed the land of stones until finally he reached the shores of Tulogmatian which was the seaside fortress of Saragnayan. The moment he set foot on the ground Saragnayan asked him, “Who are you and why are you here?”

To which he answered, “I am Labaw Donggon, son of Datu Paubari and goddess Alunsina of Halawod. I came for the beautiful Malitong Yawa Sinagmaling Diwata.”

Saragnayan laughed. He told Labaw Donggon that what he wished for was impossible to grant because she was his wife. Labaw Donggon then challenged Saragnayan to a duel saying that whoever wins will have her.

The challenge was accepted and they started fighting. Labaw Donggon submerged Saragnayan under water for seven years, but when he let go of him, Saragnayan was still alive. The latter uprooted a coconut tree and started beating Labaw Donggon with it. He survived the beating but was not able to surpass the powers of Saragnayan’s pamlang (amulet) and eventually he gave up and was imprisoned by Saragnayan beneath his house.

Back home Angoy Ginbitinan and Abyang Durunuun both delivered sons. Angoy Ginbitinan’s child was named Aso Mangga and Abyang Durunuun’s son was called Abyang Baranugon.

Only a few days after they were born, Aso Mangga and Abyang Baranugon embarked to look for their father. They rode their sailboats through the region of eternal darkness, passed the region of the clouds and the land of stones, finally reaching Saragnayan’s home.

Saragnayan noticed that Abyang Baranugon’s umbilical cord have not yet been removed, he laughed and told the child to go home to his mother.

Abyang Baranugon was slighted by the remarks and immediately challenged Saragnayan to a duel. They fought and Abyang Baranugon defeated Saragnayan and won his father’s freedom.

Labaw Donggon’s defeat and subsequent imprisonment by the Lord of Darkness also angered his brothers. Humadapnon was so enraged that he swore to the gods of Madya-as that he would wreak revenge on all of Saragnayan’s kinsmen and followers.

Humadapnon prepared to go to Saragnayan’s domain. He employed the aid of Buyong Matanayon of Mount Matiula who was well-known for his skill in swordsmanship. For their journey they rode on a sailboat called biday nga rumba-rumba. They travelled through the region of the clouds, passed by the region of eternal darkness and ended up at a place called Tarambang Buriraw. In this place was a ridge called Talagas Kuting-tang where a seductive sorceress named Piganun lived.

Piganun changed herself to a beautiful maiden and captured the heart of Humadapnon. Buyong Matanayon begged with Humadapnon to leave the place with him but the latter refused. After seven months passed, Buyong Matanayon remembered that they have brought with them some ginger. One evening at dinner time Buyong Matanayon threw seven slices of ginger into the fire. When Pinganun smelled the odor of burning ginger she left the dinner table because sorcerers hated the odor of ginger. Immediately Buyong Matanayon struck Humadapnon, who became unconscious. He dragged his friend with him and they were able to escape.

They continued with their trek and everywhere they went they exacted revenge on all of Saragnayan’s people and relatives. One day they reached a place called Piniling Tubig who was ruled by Datu Umbaw Pinaumbaw. There was a big gathering in the village and when they asked what was going on they were told that the datu was giving his daughter for marriage to whoever could remove the huge boulder that rolled from a mountain into the center of the village. Many men tried their luck but no one so far was able to even move the stone.

Humadapnon took off his magic cape and used it to lift the stone and threw it back into the mountain. The datu kept his word and Humadapnon married his daughter. During the wedding feast Humadapnon heared about the beauty of the goddess of greed Burigadang Pada Sinaklang Bulawan from a guest minstrel who sang at the celebration.

After the wedding Humadapnon went to seek the hand of the goddess in marriage. Along the way he encountered Buyong Makabagting, son of the mighty Datu Balahidyong of Paling Bukid who was also travelling with the same purpose in mind. Upon learning of Humadapnon’s intent, Buyong Makabagting challenged him to a duel. They fought and Buyong Makabagting was no match to Humadapnon’s strength and skill. The fight ended when Buyong Makabagting surrendered and even promised to aid Humadapnon in his quest. Humadapnon married the goddess and brought her home.

Meanwhile, right after Humadapnon left to seek Saragnayan’s followers and relatives his brother Dumalapdap left for Burutlakan-ka-adlaw where the maiden Lubay-Lubyok Hanginun si Mahuyokhuyokon lived. For the trip he brought along Dumasig, the most powerful wrestler in Madya-as.
Several months later they came to a place called Tarambuan-ka-banwa where they encountered the two-headed monster Balanakon who guarded a narrow ridge leading to the place where the maiden lived.

With the aid of Dumasig, Dumalapdap killed Balanakon. However, upon approaching the gate of the palace where the maiden lived he was confronted by Uyutang, a bat-like monster with sharp poisonous claws. There ensued a bloody battle between the Dumalapdap and the monster. They fought for seven months and their skill and prowess seemed to be equal. But on the seventh month, Dumalapdap was able to grab on to Uyutang’s ankle and broke it. Then he took his iwang daniwan (magic dagger) and stabbed Uyutang under the armpit.

Uyutang cried out so loud that the ridge where they were fighting broke into two and there was an earthquake. Half of the ridge became the island of Buglas (Negros) and the other became the island of Panay.
Dumalapdap married Lubay-Lubyok Hanginun si Mahuyokhuyokan and then took her home. Datu Paubari was very happy when he was reunited with his three sons and he prepared a feast in their honor.

After the celebration, the three brothers left for different parts of the world. Labaw Donggon went to the north, Humadapnon went south, Dumalapdap to the west and Datu Paubari remained in the east.

(Ang Gorilya at ang Alitaptap)

Ang pabulang ito ay isa lamang sa kalipunan ng mga Bisaya na naglalarawan ng paglalaban sa pagitan ng maliliit na insekto at malalaking hayop.

“Huwag maliitin ang maliliit dahil may magagawa silang di magagawa ng malalaki”

Isang gabi, naglalakad si Iput-Iput, (ang alitaptap) patungo sa bahay ng kanyang kaibigan.Nang mapadaan siya sa tapat ng bahay ni Amomongo (ang gorilya), tinanong siya nito.

“Hoy, Iput-Iput,bakit lagi kang may dala-dalang ilaw?”

Sumagot si Iput-Iput. “Dahil natatakot ako sa mga lamok.”

“Ah, duwag ka pala,” ang pang-uuyam ni Amomongo.

“Hindi ako duwag!” , ang nagagalit na sagot ni Iput-Iput.

“Kung hindi ka duwag, e bakit lagi kang may dala-dalang ilaw?”, ang pang-aasar ni Amomongo.

“Nagdadala ako ng ilaw para kapag nilapitan ako ng mga lamok at kakagatin ay makikita ko sila kaagad at nang sa gayo’y maipagtanggol ko ang aking sarili.”, ang tugon ni Iput-Iput.

Tumawa nang malakas si Amomongo. Kinabukasan, maaga utong gumising at ipinamalita sa lahat ng kapitbahay na kaya daw laging may dalang ilaw si Iput-Iput ay dahil duwag ito. Kaagad na kumalat sa buong bayan ang balita.

Nang mabalitaan ito ni Iput-Iput, nagalit siya. Dali-dali siyang lumipad patungo sa bahay ni Amomongo. Gabi noon at natutulog na ang gorilya, ngunit itinapat niya ang kanyang ilaw sa mukha nito hanggang sa ito ay magising.

“Hoy, gorilya, bakit ipinamamalita mong duwag ako? Upang mapatunayan ko sa’yong hindi ako duwag, hinahamon kita sa isang labanan. Magkita tayo sa sa plasa sa susunod na Linggo ng hapon.”

Pupunga-pungas na nagtanong ang gorilya. “Mayroon ka bang mga kasama?”

“Wala!”, ang sigaw ni Iput-Iput. “Pupunta akong mag-isa.”

Nangiti si Amomongo sa tinuran ni Iput-Iput. Dili’t isang maliit na insekto ang humahamon sa kanya ng away.

Nagpatuloy ang alitaptap. “Hihintayin kita sa plasa sa susunod na Linggo sa ganap na ikaanim ng hapon!”

“Magsama ka ng mga kakampi mo dahil magsasama ako ng libu-libong gorilya na mas malalaki pa sa akin.” Sinabi ito ni Amomongo upang takutin ang alitaptap, na sa pakiwari niya ay nasisiraan ng ulo.

Ngunit sumagot si Iput-Iput: “Hindi ko kailangan ng kakampi. Darating akong mag-isa! Paalam!”

Dumating ang araw ng Linggo. Bago pa mag-ikaanim ng hapon ay nagtipon na ang mga dambuhalang gorilya sa plasa ngunit nadatnan na nila ang alitaptap na naghihintay sa kanila.

“Maya- maya, tumunog ang kampana ng simbahan bilang hudyat ng oras ng orasyon o pagdarasal. Iminungkahi ni Iput-Iput sa mga gorilya ma magdasal muna sila. Pagkatapos magdasal, agad sinabi ni Iput-Iput na nakahanda na siya. Inutusan ni Amomongo ang kanyang mga kasama na humanay. Pumuwesto siya sa una bilang pagpapakilalang siya ang pinuno ng
mga ito.

Dagling lumipad si Iput-Iput sa ilong ni Amomongo at inilawan niya ito. Hinampas ng kasunod na gorilya si Iput-Iput ngunit kaagad itong nakaalis kaya ang tinamaan ng gorilya ay ang ilong ni Amomongo na halos ikamatay nito. Dumapo si Iput-Iput sa ilong ng pangalawang gorilya. Hinampas ng pangatlong gorilya si Iput-Iput ngunit kaagad itong nakalipad, kaya ang nahampas niya ay ang ilong ng pangalawa na ikinamatay nito. Muli, inilawan ni Iput-Iput ang ilong ng pangatlong gorilya. Hinampas ng ikaapat na gorilya si Iput-Iput na kaagad na kalipad.

Muli, namatay ang pangatlong gorilya dahil sa lakas ng pagkakahampas ng ikaapat na unggoy sa ilong nito. Nagpatuloy ang ganitong pangyayari hanggang si Amomongo na lamang ang natirang buhay na gorilya na halos hindi makagulapay dahil sa tinamong sakit. Nagmakaawa ito kay Iput-Iput na patawarin na siya, at huwag patayin. Pinatawad naman siya ni Iput-Iput, ngunit simula ng hapong iyon, nagkaroon na ng malaking takot ang mga gorilya sa mga alitaptap.

Sinugbuhan, isang pulo sa Panay na ang nakatira ay ang mga Ita, pinamumunuan ni
Datu Pulpolan. Sa katagalan ng panahon at dahil na rin sa kanyang katandaan upang
pamahalaan ang isang pulo, napagpasyahan niya na isalin ang kanyang kapangyarihan sa
kanyang anak na si Datu Marikudo. Tinataglay ng kanyang anak ang mga katangian ng isang
datu kaya’t ito naman ay sinang-ayunan ng lahat.

Isang kaugalian nila nabago manungkulan ang isang datu, nararapat na siya ay pakasal. Sa dami ng babae na naghahangad sa kanya
ang mahirap na si Maniwantiwan ang kanyang pinakasalan.

Ang mga Ita sa Sinugbuhan ay nabubuhay sa pamamagitan ng pagtatanim at
pangingisda. Ang kanilang paboritong pagkain ay usa, baboy-ramo, butiki, pusa, isda at iba
pang pagkain na matatagpuan sa gubat at ilog.

Di sila nahihiyang lumakad na walang damit, subalit nang may dumating sa kanila ang
mga bagay na wala sa kanila, natuto silang magtakip ng katawan, tulad ng dahon balat ng
kahoy o hayop. Naiiba ang uri ng pag-aasawa ng mga Ita, ang babae ay dinadala sa bundok at
pinatatakbo lamang, kung siya ay aabutan ng lalaki saka lamang sila ikakasal.

Ang isang babae naman na malapit nang magsilang ay dinadala sa bundok na ang tanging nagbabantay
ay ang lalaki at kung ito ay nataon sa tag-ulan ang lalaki ay nagtatayo ng kubong masisilungan
upang sila ay malayo sa panganib. Ang pangalan ng bata ay pinangangalanan ng kahoy na
malapit sa pinagsilangan.

Sila ay naniniwala na ang sinumang magkasakit sa kanila ay gawa ng masamang
espiritu, kaya’t upang ang may karamdaman ay gumaling agad, naghahandog sila ng pagkain
sa masasamang espiritu. Kasamang ibinabaon sa Itang namatay ang isang bagay na
mahalaga sa kanila sapagka’t lubha daw nag-aalala ang namatay kung ito ay maiiwan.

May ibang paraan sila ng paglilibing, sa loob ng ilang araw, ito’y patayong nakabaon sa lupa nang
may salakot bago ito tabunan ng lupa. Sinasabi rin na ang lupang pinagbaunan ng isang patay
ay isang mabisang lupang dapat pagtaniman.

Ang mga Ita ay magagalang sa bawa’t isa. Walang inggitan at ang Datu ang siyang
lumulutas ng lahat ng alitan o suliranin ng bawa’t isa. Ang sinumang magkasala ay
pinarurusahan tulad ng pagtatapon sa dagat o pagpapabaon ng buhay.

Ang mga nabanggit ang mga uri ng kalinangan, kaugalian ng mga Ita bago dumating
ang Sampung Datu buhat sa Borneo, na tumakas kasama ang kanilang mga asawa, mga
katulong at mga ari-arian upang iwasan ang pagmamalupit ni Datu Makatunaw.

Ang sampung datu ay sina:
1. Datu Puti
2. Datu Sumakwel
3. Datu Bangkaya
4. Datu Paiburong
5. Datu Paduhinogan
6. Datu Domongsol
7. Datu Lubay
8. Datu Dumangsil
9. Datu Domalogalog
10. Datu Balensuela

Galit at pagkamuhi ang nadama ng mga Ita nang dumaong ang mga Datu sa Panay,
subalit sa maayos at makataong pakikipag-usap na ginawa ng mga dayuhan kay Datu
Marikudo, sila’y nagkasundo at ang unang lupang natapakan ng dayuhan at napagkasunduan
ay ibinigay sa pamamagitan ng pagpapalitan. Nagkaroon ng malaking kasaysayan ang
pangyayaring ito. Ang mga Ita ay naghanda ng pagkain at dahil sa ipinakitang kagandahangloob
ng mga Ita, hinandugan ng makukulay na kwintas, at mga gamit sa pakikidigma ang mga
Ita.

Bilang kabayaran sa lugar na napagkasunduan, binigyan ni Datu Puti si Datu Marikudo
ng isang gintong salakot at isang batyang ginto na may timbang na limampung bas-ing. Isinuot
ni Datu Marikudo ang salakot sa kasayahan.

Malandog ang pangalan ng napiling lugar ng mga dayuhan na ayon kay Datu puti, ang
laki ay sapat na upang sila ay magtanim para sa kanilang ikabubuhay at malapit sa ilog upang
doon kumuha ng ibang makakain. Umalis si Datu Puti na batid na niyang mabuti ang kalagayan
ng kanyang mga kasamahan. Bumalik siya sa Borneo sapagka’t ayon sa kanya ay kaya na
niyang tagalan ang pagmamalupit ni Datu Makatunaw. Pitong Datu ang naiwan sa Panay sa
pamamahala ni Datu Sumakwel, sina Datu Dumangsil at Datu Balensuela ay nagpunta naman
sa Luzon.

Si Datu Sumakwel ay isang matalino at mabagsik na Datu. Ang sinumang nagkasala ay
pinarurusahan, pinuputol ang kamay ng sinumang magnakaw at ang mga tamad ay pinagbibili
na isang alipin o kaya’y pinagagawa sa ibang lupa. Masasabi ring ang mga dayuhan ay
magagalang at mapagmahal. Bulalakaw ang pangalan ng kanilang diyos na matatagpuan sa
Bundok ng Madyas.

Ang kanilang pag-aasawa ay naiiba sa mga Ita. Bago tanggapin ng babae ang lalaki,
sila ay nagbabaon ng pana sa paligid ng bahay at ito ay tatanggalin kung may kapahintulutan
na ang mga kalalakihan, at sa lugar na pinag-alisan ay ilalatag ang banig upang paglagyan ng
mga pagkain. Habang nag-uusap ang dalawang pangkat ang babae ay pansamantalang
nakatago.

Pinaiinom ng alak ng paring magkakasal ang dalawa sa gitna ng karamihan,
pinangangaralan at hinahangad ng magkaroon ng malulusog, matatapang, magaganda at
marurunong na anak.

Bago mamatay ang isa sa kanila ay pinaliliguan ng katas ng mababangong bulaklak,
binibihisan ng magagandang damit na may gintong pera sa bibig sapagka’t isang paraan daw
ito upang ang patay ay di mabulok. Pagkatapos ng anim na araw na pagbabantay, ang patay
ay inilalagay na sa kaban na may iba’t ibang uri ng pagkain at kung ang namatay ay isang
mayaman, isang katulong ang sa kanya’y isasama upang magbantay daw sa kabilang buhay.

Kung ang namatay ay nag-aari ng isang bangka, ang bangkay ay hindi ibinabaon, sa halip ay
inilalagay sa bangka na maraming pagkain at papaanurin sa dagat. Ang mga mauulila naman
ay nagsusuot ng puting damit bilang pagluluksa.

Ang mga nabanggit ay ilan sa mga kaugalian at paniniwala ng mga dayuhan na
dumating sa Panay, subalit isang pangyayari sa buhay ni Datu Sumakwel ang nagdulot sa
kanya ng kapighatian at kalungkutan.

Lumipas ang maraming taon na paninirahan sa Malandog, naisipan ni Datu Sumakwel
na magpunta sa bundok na kinalalagyan ng kanilang diyos na si Bulalakaw. Umalis siya na
iniwan ang kanyang mga gamit sa pangingisda, bahay at asawa, na ipinagbilin niya kay
Gurung-gurung na kanyang pinagkakatiwalaan. Di niya batid na si Kapinangan na kanyang
asawa ay may gusto kay Gurung-gurung.

Nakapansin ng pagbabago si Datu Sumakwel nang dumating siya sa kanilang lugar at
tahanan. Kaya’t upang mapatotohanan, nagbalak siyang umalis sa kanila, pinahanda ang lahat
ng kanyang kailangan sa paglalakbay, na di batid ng kanyang asawa na iyon ay isa lamang
pakana.

Nagkataon naman kinabukasan, pinatawag ni Kapinangan si Gurung-gurung upang
utusan daw, subalit sa bahay siya ay nakahiga na at talagang hinihintay ang pagdating ni
Gurung-gurung. Subalit ang kanyang balak ay di nagkaroon ng katuparan sapagkat patay na
bumagsak si Gurung-gurung na may tama sa likod. Ganoon na lamang ang pagdadalamhati ni
Kapinangan, naisaloob niya na mabuti pa ang kanyang asawa ang namatay sa oras na iyon.
Pinagputul-putol niya ang kamay at paa at ibinalot ng kumot upang di-gaanong mapansin.

Dumating si Datu Sumakwel na nagbalatkayong bagong dating bago’y siya ang pumatay
kay Gurung-gurung sa pamamagitan ng sibat habang siya ay nakatago sa kisame. Pinagluto
niya si Kapinangan. At sinabing siya’y gutom na gutom. Nagtaka siya nang magreklamo si
Kapinangan nang sabihin niyang putul-putulin ang isda na dati rati’y kanyang ginagawa.
Upang di-parisan ng mga kababaihan, ipinatapon niya ang kanyang asawa sa gitna ng
dagat, subalit ang kanyang inutusan ay nagdalang habag, kaya’t dinala na lamang niya si
Kapinangan sa malayong pook at doon nila iniwan.

Sa pangalang Alayon, nakikilala sa Kapinangan sa lugar na kanyang narating, at siya’y
sinambang diyosa dahil sa taglay niyang kabaitan.

Lumipas ang maraming taon, subalit ang nangyari kay Sumakwel ay di rin niya
nalilimutan. Minsan siya ay naglalakbay upang maghanap ng mga pananim, at sa diinaasahang
pangyayari ang narating niyang lugar ay ang kinalalagyan ni Kapinangan. Di na
niya nakilala si Kapinangan sa tagal ng panahong pagkakalayo. Naging mahusay ang
pagtanggap sa kanila sa nasabing lugar at sa loob ng ilang araw na pananatili doon, si Alayon
at Datu Sumakwel ay nagkagustuhan, subalit sa tuwing sasagi ang nangyari sa kanyang buhay,
parang ayaw na niyang makipagsapalaran.

Aalis siya sa lugar upang iwasan si Alayon. Si Alayon ay lumuluha dahil sa napipinto
niyang pag-alis, subalit di nagkaroon ng pagkakataong umalis si Datu Sumakwel sapagka’t
sila’y pinaglapit ng kanilang mga kasamahan at humantong sa kasalan. Nagsama at namuhay
nang matiwasay ang dalawa hanggang sa kahuli-hulihang sandali ng kanilang buhay, ay di
nakilala ni Datu Sumakwel na ang kanyang muling pinakasalan ay si Kapinangan na dati niyang
asawa.

source: Bureau of Secondary Education

It’s natural – anybody from Western Visayas,whether currently or formerly residing in should love Hiligaynon to the highest level possible.

Hypocrisy is the appropriate word for people from Western Visayas who claim that Hiligaynon is something to be ashamed of. Assuming that there are no hypocrites among those of us from this part of the country, I would like to try and test how deeply in love we are with this language. If you can answer the following ten questions correctly, then your love affair with our very own language is confirmed. Go on, dive into it.

1. Give at least three Hiligaynon words that mean ‘to carry’, each word, although meaning ‘to carry’ refers to where the item is carried.

2. Give at least two Hiligaynon words that mean ‘to pinch’.

3. Translate “kakabakaba ako” into Hiligaynon.

4. “Bungkaras” is one of the many Hiligaynon words that does not have an English translation. Give an English phrase that approximates the meaning of this Hiligaynon word.

5. “Hikaplos” is a new contraction of two Hiligaynon words, give the two words used to create this contraction. (credit of “hikaplos” given to “Balikbayan Box” by Bryan Argos)

6. “Matampait” is a new contraction of two Hiligaynon words, give the two words used to create this contracted word. (credit of “matampait” given to “Langit sa Tasa” by Marcel Milliam)

7. True or false – The western equivalent of ‘ASWANG’ is ‘WITCH’.

8. What does “binalaybay” mean?

9. What word in the Hiligaynon language is a direct translation of “light rain” in the English language. Clue: this Hiligaynon word is also used to mean a newly grown plant or sprout.

10. “Ginoo” and “Diyos” are two words referring to ‘God’ in Hiligaynon, give at least one other word.

An excerpt from RATIONAL INSANITY, News Today Online Edition
http://thenewstoday.info/2006/09/25/how.well.do.you.love.hiligaynon.html

The datus established the barangay monarchy system in the Philippine archipelago from the year 1200 to the onset of Spanish colonization

Datto Somacuel was one of the seven chiefs who, coming from Borneo many years before the Spaniards conquered these islands, settled the
Island of Panay. He lived in Sinaragan, a town near San Joaquin, in the southern part of Iloilo Province. His wife’s name was Capinangan.

Somacuel went every morning to the seashore to watch his slaves fish with the sinchoro, or net. One day they caught many fishes, and Somacuel commanded them:–

“Spread the fish to dry, and take care that the crows do not eat them up.”

A slave answered: “Sir, if your treasure inside the house is stolen by the crows, how do you expect those out of doors to be kept safe?” This was said with a certain intonation that made Somacuel conjecture that there was a hidden meaning in it.

“What do you mean by that?” he asked.

“Sir, I have to inform you of something that I should have told you
long ago. Do not reprove me if I have been backward in telling you
of the injury done you by your wife. It was due to my desire to get
complete proofs of the truth of my statement.”

“End at once your tedious narrative!” said the datto, “What did my
wife do?”

“Sir,” answered the slave, “she deceives you shamefully. She loves
Gorong-Gorong, who is at this very moment in your house jesting at
your absence.”

“Alas!” said Somacuel, “if this be true he shall pay well for his
boldness.”

The chief hurried home, intending to surprise the offenders. He carried
a fish called ampahan in a bamboo tube full of water, going around by
a secret way, so as not to be seen. On reaching home he went up into
the attic to observe what was going on, and found that his informant
had told the truth.

Gorong-Gorong and Capinangan were engaged in an affectionate
dialogue. Involuntarily Somacuel spilled some of the water down, and,
fearing that he would be discovered, seized a spear that was hidden
in the attic and, dropping it down, dexterously ran Gorong-Gorong
through the body, killing him instantly.

“Oh, Diva!” exclaimed Capinangan, kneeling beside the inert corpse,
“How shall I be able to take it away without being discovered by
Somacuel?”

Somacuel, who had not been seen at all, stayed quietly above, watching
what Capinangan would do. Capinangan did not suspect that her husband was there, as he usually did not come home before nightfall.

She tried to take the corpse out for burial, but could not carry the heavy body of her unfortunate lover. She must conceal it in some way, and it was dangerous for her to call for aid, lest she might be betrayed
to her husband. So she took a knife and cut the body into pieces so that she could take them out and bury them under the house.

After this task was done she managed to wash the blood up. She
became tranquil for a moment, believing she would never be
discovered. Somacuel, however, had observed all, and he formed a
plan for punishing his wife as she deserved. When everything seemed
to be calm he crept down, doing his best not to be seen. At the door
he called his wife by name.

Capinangan was afraid, but concealed her
fear with a smile.

“Capinangan,” said her husband, “cut this fish in
pieces and cook it for me.”

Capinangan was astonished at this command, because she had never before been treated in this way. They had many slaves to perform such tasks.

“You know I cannot,” she said.

“Why not?” asked her husband.

“Because I have never learned how to cut a fish in pieces nor to cook
it,” she replied.

“I am astonished that you don’t know how to cut, after seeing that
cutting is your favorite occupation,” said Somacuel.

Capinangan then did not doubt that her husband knew what she had done, so she did as he had bidden.

When dinner was ready the husband and wife ate it, but without speaking to each other. After the meal, Somacuel told his wife that he had seen all and should punish her severely. Capinangan said nothing. A
guilty person has no argument with which to defend himself. Somacuel
ordered his servants to throw Capinangan into the sea.

At that time the chief’s will was law. Neither pleadings nor tears softened his hard heart, and Capinangan was carried down to the sea and thrown in.

Time passed by; Somacuel each day grew sadder and gloomier. He would
have been willing now to forgive his wife, but it was too late.

He said to his slaves: “Prepare a banca for me, that I may sail from
place to place to amuse myself.”

So one pleasant morning a banca sailed from Sinaragan, going
southward. Somacuel did not intend to go to any definite place, but drifted at the mercy of wind and current. He amused himself by singing during the voyage.

One day the crew descried land at a distance. “Sir,” they said,
“that land is Cagayan. Let us go there to get oysters and crane’s eggs.” To this their master agreed, and upon anchoring off the coast he prepared to visit the place.

Oh, what astonishment he felt, as he saw, peeping out of the window of
a house, a woman whose appearance resembled in great measure that of Capinangan! He would have run to embrace her, had he not remembered that Capinangan was dead. He was informed that the woman was named Aloyan. He began to pay court to her, and in a few weeks she became his wife.

Somacuel was happy, for his wife was very affectionate. Aloyan, on her part, did not doubt that her husband loved her sincerely, so she said to him:

“My dear Somacuel, I will no longer deceive you. I am the very woman whom you caused to be thrown into the sea. I am Capinangan. I clung to a log in the water and was carried to this place, where I have lived ever since.”

“Oh,” said Somacuel, “pardon me for the harshness with which I meant to punish you.”

“Let us forget what is passed,” said Capinangan. “I deserved it, after all.”

So they returned to Sinaragan, where they lived together happily for many years.

from Philippine Folk-Tales compiled by Clara Kern Bayliss, et. al.

photo by Julius Mariveles

“Ina ang gindalikat ko sa pagkari, Tyo Danoy,” hingapos ni Mr. Tante.

Wala makahulag si Tyo Danoy matapos mapahayag sa iya ni Mr. Tante ang ginkari sini sa Tapaslong. Didto sa mahanayap nga kauyaparan nalansang ang iya panulok. May ginapamatyagan si Tyo Danoy. May ginaisip-isip. Subong sang ginaaninaw niya ang iya paggahit sang kabakibakian sa tunga sang makahililo nga init sang adlaw. Subong sang ginapanan-aw niya ang iya kaugalingon nga nagapahaumhaom sang dalagku nga mga palpal sa pagpadaku sang mayor nga kahon agod masudlan sang madamu nga tubi ang uyapad-punongon agod mahapos ang pagtalauma. Subong sang mabatian niya ang iya paghiyaw sa mga karabaw samtang nagapalatak sia sang suong-suong sang punongan. Gin-usikan niya sing kabudlay, panahon kag kuarta ang pagpauswag sang uyapad ng iya ginaagsahan sa pagtuo nga kutob may luyag sia sa pag-uma, sia man gihapon ang pauyaton ni Atty. Emilio Gazan.

Kag karon, ari si Mr. Tante nga ginpakari kuno sang mananabang agod pahibal-on sia nga ang duta nga malapit na sa duha ka pulo ka tuig nga pag-agsa niya pagakuhaon na sa iya.

Lumisu si Tyo Danoy kag tulokon si Mr. Tante nga nagapungku sa unutdan nga lawas sang lubi. Sa iya man napansal ang panulok ni Mr. Tante. Binawi ni Tyo Danoy ang iya panulok. Indi sia makatulok sing tadlong sa tao nga ginsugu sang iya agalon. Daw ginasuyop sang alimatok ang iya kasingkasing.

Malapitlapit na matuod sa duha ka pulo ka tuig sang pag-uyat ni Tyo Danoy sang duta ni Abogado Emilio Gazan. Ulitao pa lamang si Tyo Danoy sang buslan niya ang nagbalatian niya nga amay nga amo ang nagauma sang buhi pa ang amay ni Emilio nga si Don Lucas. Napatay si Don Lucas sang panahon sang inaway. Sang pahatpahaton sang mga kabataan sang Don ang pagkabutang sini, ang kadutaan sa Tapaslong sang Don nahulog sa kamot ni Emilio.

“Ina ang pagbuot ni Toto Miling,” liwag nga humambal si Mr. Tante sang wala man lamang naggiho si Tyo Danoy. “Ginakasubu ko nga ginakuha niya ang duta sa imo.”

Wala na sa nagapugati nga tubi sang punongan ang panulok ni Tyo Danoy. Didto napatuhoy ang iya panulok sa malayu nga bakulod – ang bakulod sang Malunoy. Subong sang ginasunod sang iya panulok ang isa ka tao nga nagatibong sang isa man ka tao – sia ato. Ginatibong niya si Don Lucas kon diin man nga lugar nga luyag sang Don ebakwitan kong mabalitaan nila nga may nagapatrolya nga mga Hapones. Pagabot nila sa ligwin nga kulokatamnan, mahimu sia sing payag-payag agod pahuwayan sang tigulang nga agalon.

“Nahibaloan ko nga masakit sa buot mo ang pagbiya sina nga punong,” liwat nga hambal ni Mr. Tante.

Ang tingog ni Mr. Tante may kahinay kag kapung-awon nga kadalomon sa palamatin-an ni Tyo Danoy. Apang indi tingog ni Mr. Tante ang sumoklip sa iya kalawasan. Tingog ni Don Lucas ang ginaaningal sang palamatin-an.

“Danoy,” indi pa niya malipatan ang malagway nga paningog sang mabuot nga agalon, “madamu na ang nabulig mo sa akon. Ikaw pa lamang ang umalagsa ko nga nakabulig sa akon sing indi natuksan sang pasalamat. Sugod karon nga tuig tubtob sa ikap-at nga ani, indi ko pagkuhaon ang akon bahin sa imo patubas. Kag, Danoy, basi indi na ako magdugay, indi mo pagpabayaan si Toto mo Meling. Bata pa sia, Danoy.”

Kahaponanon yadto nga ang tigulang nag-aha sa iya nga ubayan niya sa pagpamasyar sini sa diutay ng pukatod sa luyo sang ila ebakwitan sa Malunoy. Pirme na sadto ginaatake sang ginadaladala nga balatian si Don Lucas. Ayhan may panalagna ang tigulang nga nakahambal sa iya sing subong. Kag madangtan pila pa kasemana, nabugtuan ini sing ginahawa sa iya katulogon.

Sa kasubu sang mga tinaga nga ato sang Don, wala man niya mapunggi ang pagmiha sang iya mga mata. Indi man niya malimtan ang iya ginsabat sa maluya na nga agalon.

“Tumanon ko ang imo bilin, ‘To Lucas. Indi ka magpangduhaduha.”

“Umhon mo sing maayo ang uyapad, Danoy. Kutob may luyag ka sa pag-uma sina nga duta indi ko ina pagkuhaon sa imo,” dugang pa sadto sang Don.

Apang madugay na yadto. 1944 pa yadto ginmitlang sang iya agalon. Karon 1960 na. Napulo’g anom na ka tuig ang nakaligad. Patay na si Don Lucas. Madugay na nga nagpuas ang giera. Madamu na nga mga kabalhin ang nagtuhaw sa kalibutan. Madamu nga pagbalhin sang pagsinalayo kag pagtamdanay sang mga tao. Si Emilio nga bag-o pa lamang sadto nakasal, karon madamu na sing kabataan kag labi nga nag-uswag ang pangabuhi.

Binawi ni Tyo Danoy ang iya panulok sa bakulod sang Malunoy kag lingian si Mr. Tante. Indi niya mabuka ang iya mga bibig. Katulad sang natahi ang mga ini. Madamu ang inogsabat niya kay Mr. Tante. Apang ang mga tinaga daw sa pagkasapnot mitlangon nga indi magdalhag sa iya dila. Karon pa sia makabatyag sing pagpalaminhod sang iya mga tuhod. Tigulang nag id bala sia nga indi na makasangkol sa pagtrabaho kon ngaa ginakuha na sa iya ang iya kinauma?

Apang indi pa sia tigulang kon edad sang pagkatigulang ang pagahambalan. Kag indi man sia maluya. Matig-a pa ang iya mga braso. Sa kalim-an kag duha ka tuig, indi pa sia masiling nga tigulang na agod mag-untat sa dinak-an nga palangabuhian. Ginbun-ag sia sa trabaho, nagdaku sa trabaho kag nahanda na niya ang iya kaugalingon nga manigulang sa trabaho.

Kag karon ari si Mr. Tante nga ginsugu ni Emilio agod magbalita sa iya nga ginakuha na ang ginatalauma niya nga uyapad. Malayu nag id matuod ang napulo’g anom ka tuig agod magbaylo ang kalibutan; ang pag-tamdanay sang mga tao; ang panghunahuna sang mga tao. A, kon buhi pa lang si Don Lucas. Lain na gid man matuod kon kabataan na ang nagadumala sang pagkabutang sang ila mga ginikanan. May ara nga nakasunod sa panimuot sang ila mga ginikanan apang may ara man nga ginabag-o ang daan nga pagtamdanay.

Isa ka hilaw nga yumu ang kumawas sa mga bibig ni Tyo Danoy sang magsugat-anay ang ila panulok ni Mr. Tante.

“Nahibaloan ko nga nanginmahal na sa imo ina nga punongan, Tyo Danoy,” pulong ni Mr. Tante.

Nanginmahal?

Mahal matuod. Sabton kuntani ni Tyo Danoy si Mr. Tante nga indi lamang nanginmahal sa iya ang punongan kundi nanginkatulad na sang iya kinabuhi, apang sumoklip sa iya handurawan ang mga nagliligad kag subong sang ulit nga indi man gihapon tingog ni Mr. Tante ang iya nabatian kundi tingog ni Toto niya Miling sang mga duha pa lamang ka tuig ang nagligad.

“Mahal gid man ni Tyo Danoy ang punongan,” hambal sadto ni Emilio sang magpa-Tapaslong ang agalon sa pagtambong sang pagbahinay nila sang iya patubas. “Kon may umalagsa si Papa diri sa Tapaslong nga may kahamuot sa ginaagsahan nga duta, wala na sing liwan kundi si Tyo Danoy.”

Ka gang iya nasabat kay Emilio? “Nagatakang-takang pa lang ako, Toto Meling, ginapaligos ko na ang tubi sang uyapad nga ini,” may pagpabugal man nga balos niya.

Apang karon, yadto nga pagdayaw ni Emilio sa iya; yadtong iya man kakunyag sa pagpabutyag sang iya kahamuot sa pag-uma; yadtong malabukid nga pagsalig; yadtong matalunsay nga paghangpanay nila, nangin-isa na lamang karon ka hulonihon sang iya panumdoman. Indi niya mahibaloan kon nga hinali lamang ginapakuha ang uyapad nga iya ginatalauma. May nahimu ayhan sia nga sayop kay Emilio?

Anhon man ni Tyo Danoy sing panumdom kon ano ang iya nahimu nga sayop, wala gid sia sing may napulotan. Sa pagbahinay ayhan sang ani ang ginhalinan? Apang tampad sia katama nga umalagsa. Subong man sang pagtamod kang pagtahod niya sa napatay nga Don ang ginpatuhoy niya kay Emilio. Ngaa ayhan? May nasaklawan ayhan si Emilio sa iya mga gawi? Apang ano man ang isugu sa iya ni Emilio sang wala pa makabalik sa siyudad ang agalon, wala man niya ginalapas.

“May ipadala kuno sia diri nga magabulos sa imo, Tyo Danoy,” pabutyag liwat ni Mr. Tante. “Ambot kon sin-o. Wala ni Toto Meling pag-isugid sa akon. Siling niya, pahibal-on ko lang ikaw nga ginakuha na niya ang ginauma mo nga duta.”

“Nakibot gid ako sa sining hinali nga pamat-od ni Toto Meling,” napautwas gid man ni Tyo Danoy sang ulihi. “Sang panahon sang okupasyon, diri sila sa Tapaslong nag-ebakwit. Buhi pa sadto si ‘To Lucas, ang amay bala ni ‘To Meling? Palangga gid ako sadto nga tigulang. Man nakasiling pa gain sia sa akon nga basta luyag ko sa gihapon ang magpanguma, ako gihapon ang pauyaton niya sining punongan. Ako man gain sina ang nagpadaku sang kahon. Wala ina ginapatubii sang buslan ko si Tatay. Apang daw indi gid mapapas ang mga bakibaki kon indi matineran sang tubi, gain ginpunong ko. Makalima ko padagyawan ang pagpadaku sang mayor nga kahon.

“Sang buhaton sang mga Hapones nga garison ang San Juan, nabakante ang amon mga uyapad sa sagi lang panagu. Sobrahan man abi ka nerbiyuso kay ‘To Lucas, bangod ayhan kay tigulang na sia. Halos wala ako sing pahuway sa pagtibong sa iya. Nakapahuway-huway lang ako sang makahimu ako sing ebakwitan nila didto sa Malunoy. Inabtan kami sing gutom. Ang iban nga nakatanom wala man abi makapulos sang ila humay kay pilipigon pa lang gain ginabantayan na sang mga gerilya, ara pa ang mga sedese ni Confesor nga sobra pa ka bangis sa mga gerilya.

“Agod nga mabuhi kami, nakapanglat-as ako sa Maindang kag Agtugas sa pagpamaylobaylo sing palay kag mais para sa panimalay ni ‘To Lucas. Nakalambot man ako sa Talangban sa pagbolante sing uga, balingon, kag ginamos nga ginabakal ko sa Caguyuman. Ang maganansya ko akong ginadalawat sing bugas para lang kanday Toto Meling nga bisan tuman na sa amon ka pigado pislian gihapon sa pagkaon. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkuta lang si Toto Meling.”

“Indi gali hamak ang pagbulig mo sa ila, Tyo Danoy?”

“A, mabudlay na ang magsagi sugid, Mr. Tante. Indi lang kay pagbulig ang ginpatungod ko sa ila kundi pag-unong gid. Pamangkota lang si Toto Meling. Makasugid ina sia, labi na sang mapatay si ‘To Lucas. Sin-o abi ang dalaganan ni Toto Meling kay sa akon sia ginbilin sang tigulang? Sus, daw akon kaugalingon nga anak ang pagkabig k okay Toto Meling. Isa pa, agalon ko sia. Wala sila sing umalagsa diri sa Tapaslong nga nakaunong sa ila subong sang akon pag-unong. Kalabanan sang mga tinao ni ‘To Lucas nag-upod sa guban sang mga gerilya. Maupod man kuntani ako apang nagapang-ulikid ako kanday Toto Meling.”

“Karon ko lang ina mahibaloan. May kabataan ka man, Tyo Danoy?”

“Apat tanan, Mr. Tante. May pangabuhi na ang tatlo. Ang kinagot na lang ang ari sa amon. Ang duha didto sa Mindanao nagpasimpalad ka gang kamagulangan ari diri sa banwa. Nagkulokandidato gani sang nagligad nga piniliay apang wala man makalusot. Si Amboy, ang daan nga Mayor, ang napilian liwat.”

“May diutay man siguro nga ikasarang ang anak mo nga nagkandidato.”

“Kon pagkabutang ang luyag mo hambalon, Mr. Tante, walawala man inang anak ko nga nagkandidato. Ahaw gid lamang nga pasimpalad kag laway ang ginpangapital sina. Indi gid man kuntani sia magsugbo kay nahibaloan niya ang mga gumontang sang isa ka kandidato, labi na sa karon nga mga panahon nga pilak ang kinahanglan. Apang ginsagi gid sia pilit sang iya mga abyan. Man inang anak ko, numero uno nga konsehal sang nagligad pa gid nga piniliay, ti kay daw nag-ginumon-gumon bala ang mga isyo sang duha ka partido diri sa amon, hanti nadala sia sa uloulo sang iya mga dumalampig.”

“Pero makabuligbulig man sia siguro sa inyo?”

“Bulig? Ngaa indi? Makakaon kami sa ila, ngaa indi? Apang mabaskog pa ako kag si asawahon ko indi gusto nga maglumon kami sa amon mga anak. Makasarang pa man ako magtrabaho. Isa pa, may anak pa kami nga ginasakdag.”

“May iban man siguro diri nga duta nga sarang mo maagsahan?”

“Mabudlayan ka na makakita, Mr. Tante. Ang mga kadutaan diri lunsay naman may nagauma. Kag mabudlay ang magbaylo sing agalon. Si Toto Meling halos sunado ko na ang iya sina pamatasan. Lima ka tuig kapin ang pag-updanay namon sina diri sa Tapaslong. Nahibaloan ko ang indi niya naluyagan.”

“Labay man ang akon, ano ang partido sang anak mo nga nagkandidato?”

“Independyante, Mr. Tante. Indi man abi sia makasal-ot sa LP kag sa NP kay pulos naman may mga kandidato.”

“Wala bala sia magpalapit kay Toto Meling sang iya pagkandidato?”

“Sa nahibaloan ko, wala, Mr. Tante. Nahuya kuno sia magpangayu sing bulig kayo to Meling. Isa pa, nahibaloan namon nga indi interesado si Toto Meling sa politika.”

“Kon amo wala ka gali makahibalo nga interesado si Toto Meling sa inyo diri politika?”

“Wala gid, Mr. Tante. Didto man abi sila sa siyudad. Kag wala gid sia makadughu diri sang panahon sang kampanya kay kisera nga nakapamasyar lang sia diri, indi mahimu nga indi niya mabuligan ang anak ko bisan sa moral na lamang.”

“Kon amo wala ka gali makahibalo nga NP si Toto Meling?”

“Ina ang kamatuoran, Mr. Tante. Apang ngaa napamangkot mo ina?”

“Wala man, a.”

“Kon parte sa pagkandidato sang anak ko, ti, ano gid kon Independyante sia? Kag kon parte sa LP nga Mayor, mayo man ang pagpalakat ni Amboy sang banwa. Kon ginhambalan lang ako ni Toto Meling nga NP sia, bisan pa nga kandidato ang anak ko, mabulig ako sa kandidato ni Toto Meling. Kag piliton ko gid ang akon anak sa pagpaiway. Man agalon ko si Toto Meling.”

Nagdulog sa paghambal si Tyo Danoy kag tumangla sa piliwpiliwan sang kawayan nga subong sang may nakita nga wala niya ginalaomi nga makit-an. Nang-ulong-ulong sia kag magpadayon.

“Kon ang buot mo ipahangop sa akon nga ginakuha ni Toto Meling ang iya duta bangod sa politika, daw sa malayu nga ina ang kabangdanan.” Luyag ni Tyo Danoy nga hinakpan ang natup-an sang iya kaisipan. “Kapin sa lima ka tuig ang pag-uporay naming ni Toto Meling diri sa Tapaslong kag suando ko ang iya pamatasan. Indi sia mahuyogon sa politika. Napat-od ko ina.”

“Wala ka gali makahibalo nga si Toto Meling ang mapag-on nga nagsuprotar sang kandidato sang NP sa pagkameyor diri?”

Bumilog ang mga mata ni Tyo Danoy nga nakatulok kay Mr. Tante. Ari na ang kamatuoran sang sayop niya nga pagtuo. Aw indi sia makapati. Apang kon matuod ang hinambal ni Mr. Tante? Kag daw wala nagalimbong si Mr. Tante.

Nakapang-ulong-ulong si Tyo Danoy. “Wala gid ako makahibalo, Mr. Tante,” tuaw niya. “Sa nasiling ko na, kon nahibaloan ko lang, nakabulig kuntani ako kampanya kay Simeon. Si Simeon ang kandidato sang NP sa pagkamayor diri. Nagakilalahay kami sing mayo ni Simeon. Nagpalapit man gain sia sa akon kag gin-aha nga buligan ko sia sa pagpaisol sang akon anak. Apang ginbalibaran ko sia. Siling ko, parte dira, wala ako sing mahimu sa akon anak. Anak ko matuod, apang indi ko mapunggan ang iya mga handom sa kabuhi. Siling k okay Simeon, pagpasayloha lang anay kami sa karon nga hugada kay ti, daw kalaw-ay man nga magsumponganay kami sang akon anak. Sa pagkamatuod, si Simeon indi liway sa panimalay sang asawa sang akon anak. Magpakaduha ina sila. Kon ginsugiran lang kuntani ako ni Simeon, bisan indi na ni Toto Meling, ayhan may nahimu gid man ako nga mga tikang. Apang wala gid. Kag daw si kon sin-o man abi ako nga magpabutyag sang akon pilosopiya sa iya? Kon nahibaloan ko lang, bisan nga magpadayon man sa pagkandidato ang anak ko, sa kandidato ni Toto Meling ako mabulig. Man agalon ko si Toto. Lima ka tuig kapin ang pag-uporay namon diri sa Tapaslong kag suando ko gid ang pamatasan niya. Pamangkota lang bala si Toto Meling. Sang panahon sang okupasyon, nakaabot gani ako sa Talangban sa pagpangita sing idalawat ko sing bugas agod itil-og sa ila. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang si Toto Meling. Ang pag-unong ko sa ila panimalay sadtong buhi pa si ‘To Lucas nga iya amay wala sing kapin kag kulang. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang bala si Toto Meling. Wala gani ako mag-entra sa gerilya sadto kay nabalaka ako sa ila. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang bala si Toto Meling.”

Sa kahimtangan sang pagbalikbalik sang halambalanon ni Tyo Danoy, wala makapadugay si Mr. Tante. Sia man nakabatyag sing kahanuklog sa tigulang. Matapos niya mapaalinton ang iban pa nga gintugon sa iya ni Emilio, dayon niya paalam.

“Diri ka na lang panyaga, Mr. Tante,” panghawid ni Tyo Danoy. “Maudtohan ka gid sini kag makalambot sa banwa. Ato, ginsakop na ikaw sang asawahon ko sang panyaga. Indi ka magpangalag-ag. Amo sina kami diri. Ginasakop sa pagkaon ang bisita.”

Wala magpahawid si Mr. Tante. “Paabota lang ang magabulos sa imo sun okay Toto Meling,” hambal ni Mr. Tante.

“Kon ina ang pagbuot ni Toto Meling, sia ang masunod. Man agalon ko sia,” sabat ni Tyo Danoy nga nagadukuan. “Ano man ang naakigan niya a akon, ikaw na lang ang mahibalo magpamangkot sa iya.”

Sang wala magsabat si Mr. Tante: “Indi punongan ining ulomhan nila sang una,” padayon ni Tyo Danoy nga ginakahigkahig sang iya tudlu ang ulandi nga buot masaka sa kumalagko sang iya tiil. “Ginpadaku ko ang mayor nga kahon sang buslan ko si Tatay. Makalima ko padagyawan ang pagpataas sang kahon. Ang mga palpal dira didto ko pa ginkuha sa Kapangsuran. Sadtong panahon sang inaway, diin man maebakwit si ‘To Lucas, sa akon abaga sia nagasakay. Indi man abi magsakay ang tigulang sa karabaw kay naganguotngot ang iya balikawang kon tuman ang pagbika. Kon sa karosa maundag man.

“Sang pagtigulotom, sanglit wala kami makatanom, nakalambot ako sa Caguyuman sa pagbakal sing uga, balingon, kag ginamos, kag ibolante sa Talangban. Isa ka adlaw kag isa ka gab-I nga lakat. Bagtas pa ako. Mainit ang dalanon. Kon pigaw ang makita ko sa Talangban, ginalahos ko pa ang akon inogbaligya sa Alabidhan. Ang maganansya ko akon ginadalawat sing bugas apra sa panimalay nanday Toto.!”

Wala na pagtaposa ni Tyo Danoy ang paghambal sang mahayaw niya ang iya ulo. Nakatalikod na gali sa Mr. Tante.

Lumisu si Tyo Danoy kag pasalabaran sang iya panulok ang nagapugati nga tubi sang punongan. Didto sa may tunga nayon sa ginalutawan sang manipis nga bungalon, nakita niya ang paglagsanay sang duha ka dalimanok.

Lima ka tuig kapin, sal-ot sang iya hunahuna, ang pag-uporay namon ni Toto Meling diri sa Tapaslong. Kahibalo ako nga wala sing huyog sa politika si Toto Meling. Indi mahimu nga kuhaon ni Toto Meling ang iya duta bangod lamang kay nagkandidato ang akon anak batok sa iya partido. Kon ginpahibalo lang kuntani ako ni Toto Meling nga si Simeon ang iya kandidato.

Diri dumolog ang handurawon ni Tyo Danoy sang mapantag sa iya panulok ang isa ka tao nga nagahan-os sang maso sa palpal. Hubad ang tao kag nagapuroy lamang. Bation sa ginahamtangan niya ang lanog sang pagtupa sang maso sa punta sang palpal. Apang tuhay nga huni sang lanog ang iya nabatian-daw taghoy ini samtang nagapanglusot-lusot sa mga kakawayanan.

1960